Nadir Memmedli TARİHİN SÖZ AYNASI

TARİHİN SÖZ AYNASI 

Azerbaycan’da roman türü; büyük bir gelişim yolundan geçmiş, muhtelif devirlerde, toplumsal-siyasi ve tarihi koşullarda farklı formalarda ortaya çıkmıştır. Yusif Vezir Çemenzeminli, Memmed Seid Ordubadi, E. Ceferzade, F. Kerimzade ile başlanan tarihi roman geleneğini; Y. Oğuz ve Elisa Nicat, bugün de uğurla davam ettirirler. Tarihi roman türü öz gelişiminden geri kalmamış, yazarlarımız mevcut varislere sadakat göstererek yeni eserler yazmaktadırlar. Onlardan biri de; hikaye ve şiirle edebiyata gelen ve tez bir zamanda yaratıcılığı ile şöhret tapan Sona İsmayılova’dır. Yazılarından da anlaşılıyor ki, onun çok zengin ilmi-tarihi düşüncesi, derin tarihi gerçeklerle medeniyeti işlemek, aynı zamanda ilmi düşüncesi ve güçlü imgelemeleri vardır.

Kaleme aldığı “Sözün Hakanı” adlı  tarihi-ilmi roman; klasik şairimiz, karşıtlı olarak böyle yaşamış ve Efzeleddin Hakaniye olmuştur. Yazar romanı kaleme alarken, ilk çevirmede, özünü hem tarihe mal etmiş, işte o tarihde yaşanmış devrin hadiselerini, örf ve adetlerini gerçeklerini öğrenmiş, kaleme aldıklarını şuurla bilinçaltına yazıp  gerçek olmayanları da çürütmüştür. Yazar için bu tarihi romanı kaleme almak çok mesuliyetli bir iştir, böyle ki; Sona Hanım ilgili mercilere müracaat ettiği zaman, söz açtığı tarihi şahsiyet hakkında, geniş okuması sayesinde; A. Sona Abbaselikızı’nın yüksek seviyedeki bilgisi olmuştur. Ona göre böyle bir romanda; Azerbaycan tarihinin karanlık sayfalarını ve Hakani doğasındaki gerçekleri, beğenilen imgeleri ile canlandırmıştır.

Zamanında V. K. Belinski: "Tarihi romana uydurmak için her şeyden evvel, insanların şahsi hayatlarını ayrı ayrı tasvir etmek (çevirmek) yoluyla dahil olur ve tarihle bağlı hadiseler böylece tek tek ile kaynayıp karışır" Diyordu. Yazar bu eseri ile karşımıza; milli kimliğimizi sevdirmek, geleceğe iletmek ayrıca tarihimizin görkemli temsilcilerinin yaptıkları gibi maksadına ulaştırıp toplumsal değerlere bağlamaktır.

 

Ferki yohdur – ister tarihi gerçeklıklar, isterse de yazar teheyyülünden doğan hadiseler, olaylar, obrazlar.., bütün bunlarla tasvir olunan tarihi devrin obrazını yarada bilib. Romanı okudukça bir daha aydın olur ki, tarihimizi tarihçilerden daha çok yazarlarımızdan öyrenmeliyik. Sona hanımın tarihi janra müraciet etmesinin sebebi milletin tarihini halkına çatdırmak isteyidir, çünki tarih kitabları ne kader sholastik, kuru faktlara esaslansa da, bu gerçekleri canlandıran tarihi-beğenilen eserler hem yaddaşlarda kalır, hem de maariflendirici rol oynar – bu eserler ele tarih kimi de kabul olunur. O, tek-tek tesadüf edilen detalları devrin teleblerine uygunlaştırır, ayrı ayrı epizodlarla kifayetlenmir, özünün çoksaylı teferrüatları ile bütövlük faktoru yaradır, sanki bütün bu epizodlar ve belli tefsilatlar onun için hüsusi ehemiyyet kesb edir; yeniliye can atarak, yeni ifade formaları ve tefekkür terzi nümayiş ettirir. Sözün hakanı 5 A.N.Pautnik tarihi romanlar hakda yazardı: "Tarihi roman – geçmişi tarihi ardıcıllıkla tasvir etmekdir. Türün telebi tarihi senedlere esaslanmak, olmuş tarihi hadiseleri ve şehsleri müasir telebler bahımından eks ettirmekdir". Tarihi roman eserlerinin yaranmasında yazar teheyyülünün rolu büyükdür.

Hüsusile kayd etmek isteyirem ki, Hakani hakkında bilmediklerimizi Sona hanım romanda tutarlı gerçeklerle izah ede bilmiş ve böyleneticeye gilmiştir ki, tarihimiz bitmeyib – davam edir. Devrin koloritini canlandırsa da, geçmişe öz teheyyülü ile yanaşan yazar olmuş faktlara serbest yanaşmır, hadiseleri deyişmir. Yazar romanda hronoloji ardıcıllığı gözleyir – romanın kompozisiyasının ölçü vahidi insan biokrafiyasıdır; tesadüfi deyildir ki, Hakaninin genclik yaşlarından ta ölümüne kader insan–şair ömrünü tam ehate ede bilmiş, hetta müeyyen mekamlarda saray münakişelerinin dahiline girmeyi bacaran bir üslub sergilemiştir. Hakanini çok ciddi planda tasvir etse de, mezmununu tarihi hadise ve şahsiyyetden götürse de, gerçek ve ya maceralarla ehate edilmiş bir roman kaleme almış, eserde yığcam ve serrast ifadeleri ile zengin dil koloriti yaratmışdır. Sona hanımın belke de kazandığı en büyük uğurlardan biri de iştetarihi roman türünda kalemini sınamasıdır. Bu beğenilen yaratıcılık yolu – narrativ üslub tekce tarihi yoh, felsefeni, coğrafiyanı da bilmeyi teleb edir. O, romanında dünya modellerine hem forma ve mezmun, diskurs ve semantika parametrlerine, serbestliyine göre beğenilen tefekküre, estetik idrak kanunlarına, polifonik seciyyeye sadik kalır.

Görkemli yazar, tenkidçi-edebiyatşünas M.Hü- Sona Abbaselikızı 6 saynın tarihi roman türü hakkında yazdığı önemli fikirleri Sona hanımın yaratıcılığı ile de sesleşir: "Tarihçi devrin ümumi Toplumsal münasibetlerini eks ettirirse, yazar en çok devrin psihologiyasını teşrih edir. Tarihçi psiholok deyildir. Lakin senetkar psiholok olmalıdır. Bunsuz tarih ilmi yaransa da, tarihi-beğenilen eser yarana bilmez. Bir kader de sade desek, tarihçi "neler olmuşdur?" sualına cavab verirse, senetkar "neler ola bilerdi ve nece ola bilerdi?" suallarına da cavab verir. Yazarnın vezifesi heç de tarihi şahsiyyetlerin fealiyyetini başdan-başa izleyib beğenilen tercümeyihal yaratmakdan ibaret deyildir". Bu melum hekikati derk eden Sona İsmayılova tarihi romanında tasvir ettiği kahremanlarını hem tarihi şahsiyyet, hem de insan kimi dolğun tasvir edir, esas meksede çata bilir: tarihi hekikatlere sadakat, lakin aynı zamanda, bu hekikatleri beğenilen teheyyül süzgecinden keçirmek, daha çok tarihle müasirlik arasında körpü yaratmak, geçmişle bugünü bir-birinden ayırmamak. “Sözün hakanı” tarihi romanını beğenilen-tarihi seciyyesi, dil zenginliyi ve semimi tehkiyesi ile Sona İsmayılovanın yaratıcılık uğuru kimi deyerlendirmek olar. Yaş mehdudiyyeti nezere alınmayarak roman geniş ohucu kütlesi için nezerde tutulub. İnanırık ki, bu eser Azerbaycan polifonik romanları sırasında örnek olacak, öz deyer ve ehemiyyetini uzun müddet sahlayacak, hetta günden-güne artıracak.

Nadir Memmedli

Filologiya elmleri doktoru, professor

Çeviri: Mansur Ekmekçi . Yazar- Halk Şairi